Thổ phục linh: Dược liệu quý với 32 bài thuốc chữa bệnh hiệu quả

Thổ phục linh là một loại thảo dược quý thường xuất hiện tại các tỉnh miền núi ở nước ta. Chúng thường được sử dụng để có thể điều trị nhiều chứng bệnh khác nhau như viêm da, u nang buồng trứng, đau thần kinh tọa,… Bên cạnh đó, bạn có thể kết hợp việc sử dụng với các loại dược liệu khác để làm tăng hiệu quả và đảm bảo an toàn khi sử dụng.

• Tên khác: Khúc khắc, linh phạn đoán, cậm cù, sơn lỳ lương, dây khum, kim cang, hồng thổ linh, thổ tỳ giải, sơn trư phấn, dây chắt, mọt hoi đòi, tơ pớt.
• Tên khoa học: Smilax glabra Roxb
• Họ: Kim cang (Smilacaceae)

Vài nét về cây thổ phục linh

Thổ phục linh thực chất chỉ là một loại cỏ mọc hoang. Tuy nhiên đây chính là một vị thuốc được sử dụng phổ biến với tác dụng điều trị nhiều chứng bệnh khác nhau. Sau đây là đặc điểm của loại dược liệu này.

1. Mô tả thực vật

Thổ phục linh là loại cây sống lâu năm, phần thân có thể dài từ 4 – 5m, một số cây có thể dài đến 10m. Thân cây mềm và ở dạng dây leo. Phần thân hoàn toàn không có gai và rất mảnh.

Lá của loại dược liệu này thường mọc so le, nó có hình bầu dục thuôn, đầu nhỏ và thường có chiều dài khoảng 6 – 13 cm và rộng khoảnh 3 – 5 cm. Phần lá phía bên dưới thường có tua cuốn. Lá có màu xanh sáng và bóng ở mặt trên còn ở phía dưới thường nhạt hơn và có một lớp phấn trắng phủ bên ngoài.

Mùa hoa thổ phục linh thường bắt đầu vào tầm tháng 5 – 6 và thường mọc thành cụm ở kẽ lá và có hình tán, nối với thân thành một cuốn dài. Hoa thường có màu hồng là chủ yếu, một số có thêm điểm nhấn màu đỏ.

Mùa hoa và mùa quả thường cách nhau khoảng 3 – 4 tháng hằng năm. Phần quả thổ phục linh thường có hình tròn, mọc thành chùm. Kích thước của mỗi quả thường khoảng 8 – 10 mm. Quả khi non thường có màu xanh sau đó chuyển dần sang màu tím, đỏ và khi chín hẳn sẽ thành màu đen. Quả có phần hạt hình trứng, trong mỗi quả thường chứa từ 2 – 4 hạt.

2. Phân bố

Thổ phục linh có thể tìm thấy nhiều ở các nước Trung Quốc, Thái Lan, Ấn Độ, Lào, Campuchia,… Nước ta cũng là một trong những nơi sở hữu loại dược liệu này, tuy nhiên chúng chỉ thường xuất hiện tại các vùng trung du và miền núi Bắc Bộ, các tỉnh Tây Bắc, dọc Trường Sơn.

Ngoài ra, tại các tỉnh Nam Trung Bộ như Khánh Hòa, Ninh Thuận,… cũng có thể dễ bắt gặp loại cây này. Thổ Phục Linh thường phát triển tốt nhất ở các vùng đất đỏ Tây Nguyên.

3. Bộ phận sử dụng

Bộ phận thổ phục linh được sử dụng là phần rễ hay còn gọi là củ. Người ta thường sử dụng phần này để làm thuốc điều trị một số chứng bệnh khác nhau.

4. Đặc điểm dược liệu

Phần củ thổ phục linh được sử dụng làm dược liệu thường có hình trụ dẹt, chúng thường có kích thước không đều nhau. Xung quanh thường có các rễ và chồi, phần này thường có màu nâu và chỗ lồi lõm khác nhau. Bên ngoài có phần vỏ nhiều vân, một số có vảy.

Củ dược liệu thường được thái lát, khi cắt ra có màu trắng hoặc nâu đỏ, hình dáng đa dạng và không thể xác định được. Phần này có chứa nhiều bột, có độ dai và thường khó bẻ gãy được. Củ cắt lát khi cho vào nước thường có độ trơn dính nhất định, thông thường không có mùi và có vị hơi ngọt.

5. Thu hái – sơ chế

Phần rễ thổ phục linh thường được thu hái quanh năm. Tuy nhiên, theo kinh nghiệm thu hái thì loại thảo dược này thường có dược tính tốt nhất là vào mùa hạ.

Sau khi được thu hái về, thổ phục linh sẽ được ngâm rửa thật sạch sẽ, những phần rễ con xung quanh sẽ được cắt bỏ hết. Sau đó sẽ chuyển đến bước sơ chế, có thể được tiến hành bằng các phơi/ sấy khô; ngâm trong nước nóng vài phút rồi đem cắt lát, phơi khô; Ngoài ra, nó có thể được ủ trong khăn mềm khoảng 3 ngày sau đó đem thái thành những lát mỏng rồi đem phơi lúc trời nắng gắt hoặc sấy thật khô.

6. Bảo quản

Thổ phục linh sau khi sơ chế sẽ được bảo quản trong hũ thủy tinh hoặc túi nilon.

Nên đảm bảo đặt vị thuốc này tại nơi khô ráo thoáng mát, tránh để ở nơi có độ ẩm cao sẽ gây ẩm mốc và mất dược tính của thuốc.

7. Thành phần hóa học

Thành phần hóa học trong từng bộ phận của thổ phục linh bao gồm:

• Lá và phần thân non: Nước 83,3%, Protein 2,4%, Glucid 8,9%, Xơ 2,2%, Tro 1,2%, Caroten 1,6%, Vitamin C 18%.
• Thân rễ: Tinh bột, Sitosterol, Stigmastero, Smilax saponi, Tigogenin, Bêta -sitosterol, Tamin, chất nhựa, tinh dầu.

Vị thuốc thổ phục linh

Vị thuốc thổ phục linh có vị ngọt nhạt, tính không độc nên khi sử dụng có thể đảm bảo được mức độ an toàn cho người sử dụng. Đặc điểm của vị thuốc này bao gồm:

1. Tính vị – Quy kinh

– Vị hơi ngọt, tính bình

– Thổ phục linh có khả năng quy kinh vào các kinh Can, Vị

2. Công năng dược liệu

Về mặt hóa học, những thành phần chứa trong thổ phục linh thường có thể giúp cung cấp những hoạt chất có lợi cho sức khỏe. Về mặt sinh học nó có thể hỗ trợ điều trị một số chứng bệnh như:

• Có tác dụng chữa giun sán trong gan.
• Hỗ trợ bài tiết, lợi tiểu.
• Khả năng kháng histamin.
• Hỗ trợ hạ huyết áp.
• Có khả năng điều trị các bệnh lý ngoài da như mụn nhọt, vảy nến, nổi mề đay, rôm sảy ở cả người lớn và trẻ nhỏ,…
• Khả năng khu phong, trừ thấp và cải thiện tình trạng đau nhức xương khớp,…
• Có tác dụng hiệu quả trong việc điều trị bệnh gout. Người bệnh sử dụng thổ phục linh có thể giúp giảm viêm, phòng ngừa các tác nhân có hại xâm nhập vào màng hoạt dịch, đặc biệt nó còn có thể hạn chế quá trình ăn mòn sụn.
• Thổ phục linh còn có tác dụng hỗ trợ và cải thiện chứng phì đại cơ tim, phòng ngừa huyết áp tăng cao và có công dụng hiệu quả trong bảo vệ tim mạch.

3. Liều lượng và cách dùng

– Liều lượng: Mức độ sử dụng thổ phục linh nên nằm trong khoảng từ 15 – 30 gram trong 1 ngày dùng. Liều lượng này có thể được điều chỉnh cao hoặc thấp hơn tùy thuộc vào chứng bệnh, độ tuổi và chỉ định của thầy thuốc.

– Cách dùng: Thông thường, thổ phục linh thường được sử dụng theo dạng thuốc sắc theo cách cô đặc lại thành cao hoặc tán thành bột làm hoàn. Vị thuốc này có thể sử dụng kết hợp với các dược liệu khác để tăng khả năng điều trị bệnh, thành phần lúc này sẽ được thầy thuốc gia giảm sao cho phù hợp nhất có thể.

4. Độc tính dược liệu

Sử dụng thổ phục linh cần nằm trong mức độ và liều lượng nhất định, nếu dùng quá nhiều có thể gây ra một số tổn thương nhất định tại dạ dày. Một số trường hợp còn có khả năng xảy ra các phản ứng dị ứng với loại thuốc này.

Trong quá trình điều trị bệnh với thổ phục linh tốt nhất bạn nên theo dõi thật kỹ diễn biến của bệnh. Nếu có bất kỳ dấu hiệu bất thường nào xảy ra, bạn nên báo ngay với bác sĩ hoặc đến các trung tâm y tế gần nhất để được xử lý kịp thời, tránh xảy ra các biến chứng nguy hiểm.

Các bài thuốc chữa bệnh từ thổ phục linh

Công dụng điều trị bệnh của thổ phục linh được đánh giá là rất đa dạng. Sau đây là tổng hợp một số gợi ý về các bài thuốc và món ăn trị bệnh từ loại dược liệu này:

1. Thổ phục linh chữa bệnh vẩy nến

• Chuẩn bị: Thổ phục linh: 80g; Hạ khô cam thảo: 120g
• Thực hiện: Đem các vị thuốc này rửa thật sạch và sắc với 2 lít nước. Với bài thuốc này bạn chia thành 4 lần uống trong ngày và kiên trì thực hiện trong khoảng 1 tháng tình trạng da sẽ được cải thiện hiệu quả.

2. Điều trị giang mai bằng thổ phục linh

• Chuẩn bị: Thổ phục linh 40g Vỏ núc nác 16g Hà thủ ô 16g, Thương nhĩ tử 10g, Gai bồ kết 8g.
• Thực hiện: Các nguyên liệu đem rửa sạch sao đó sắc thành thuốc uống vào 2 lần trong ngày. Sử dụng mỗi ngày trong khoảng 1 tháng sẽ thấy bệnh được thuyên giảm.

3. Chữa bệnh gout bằng thổ phục linh

• Chuẩn bị: Thổ phục linh, Liễu thụ hoa, Bồ công anh, Sinh đại hoàng, Kim tiền thảo, Tử hoa địa đinh mỗi loại 30g.
• Thực hiện: Các vị thuốc sau khi rửa sạch thì đem sắc với khoảng 1 lít nước trên lửa nhỏ trong khoảng 30 phút. Để thuốc nguội bớt rồi đem ngâm rửa lên vị trí bị sưng đau. Thực hiện 2 – 3 lần/ ngày.

4. Thổ phục linh chữa phong thấp, xương đau buốt, tê nhức

• Chuẩn bị: Thổ phục linh 20 g, Cây tổ rồng 10g, Đương quy 8g, Bạch chỉ 6g.
• Thực hiện: Các vị thuốc sau khi rửa sạch thì đem sắc với khoảng 1 lít nước trên lửa nhỏ sau đó chia thành 3 lần uống trong ngày.

5. Điều trị đi tiểu ra máu

• Chuẩn bị: Thổ phục linh 20 gram và rễ chè 20 gram
• Thực hiện: Với bài thuốc này bạn rửa sạch các nguyên liệu rồi đem sắc với một lượng nước vừa phải sau đó cho thêm 1 ít đường vào để dễ uống hơn.

6. Giải độc, bồi bổ cơ thể

• Chuẩn bị: 80g hổ phục linh, 160g thịt lợn, 20g, 1 miếng trần bì
• Thực hiện: Thịt lợn rửa sạch và thái thành từng miếng vừa ăn. Sau đó cho vào nồi cùng với các nguyên liệu vừa chuẩn bị và hầm trong 2 giờ. Cho vào một chút muối để tạo vị rồi sử dụng khi còn nóng.

7. Điều trị nhiễm trùng bàng quang

• Chuẩn bị: 30g  thổ phục linh, xa tiền thảo 20g, râu ngô 20g
• Thực hiện: Các vị thuốc đem rửa sạch và sắc thành nước uống.

 8. Hỗ trợ ngăn ngừa và chữa ung thư

• Đối với ung thư các bộ phận trong hệ tiêu hóa: 30g thổ phục linh, 20g sơn khương, 10g nấm hương. Dùng các nguyên liệu sắc thành nước và uống
• Bệnh ung thu bàng quang: 30g thổ phục linh với 20g cỏ tâm giác và 20g trà thụ căn sắc uống
• Bệnh ung thư hạch: Dùng 100g bột thổ phục linh nấu nước uống hoặc thêm vào cháo ăn hàng ngày.

9. Cải thiện chứng phong thấp, bổ can thận, kích thích lưu thông khí huyết

• Chuẩn bị: Thổ phục linh, cà gai leo, cỏ xước, thiên niên kiện mỗi loại 300g, lá lốt 800g, quế chi 100g.
• Thực hiện: Bạn đem phơi khô các vị thuốc này sau đó tán thành bột và cho vào bình thủy tinh ngâm với rượu trắng 40 độ. Đợi khoảng 10 ngày sau thì sử dụng. Mỗi lần uống 30 ml và sử dụng 2 lần trong ngày.

10. Khôi phục chức năng của dạ dày

• Chuẩn bị: 10- 12 gam thổ phục linh
• Thực hiện: Rửa sạch nguyên liệu và đem sắc với 1 lượng nước vừa đủ cho đến khi cô đặc thành cao thì có thể sử dụng.

11. Khắc phục tê thấp, đau nhức gân xương

• Cách 1: Thổ phục linh 20g, ráng bay 10g, củ ráy rừng 8g, đương quy 8g, bạch chỉ 6g. Đem các nguyên liệu rửa sạch và sắc thành thuốc uống. Chia thành 2 – 3 lần uống trong ngày. Tuyệt đối không được để thuốc qua đêm.
• Cách 2: Chuẩn bị 50g thổ phục linh, 100g thịt nạc lợn. Thịt băm nhuyễn còn thổ phục linh đem thái miếng nhỏ vừa ăn. Dùng các nguyên liệu này nấu thành canh rồi chia thành 2 lần ăn trong ngày, sử dụng từ 4 – 5 lần trong tuần sẽ thấy tình trạng bệnh được thuyên giảm.

12. Chữa bệnh chàm da (eczema )

• Chuẩn bị: Thổ phục linh
• Thực hiện: Dùng thổ phục linh tán thành bột mịn sau đó lấy phần một này trộn đều với một ít nước rồi đắp lên vùng da bị chàm trong khoảng 20 – 30 phút. Mỗi ngày nên tiến hành 3 lần và áp dụng liên tục trong 5 ngày.

13. Chữa bệnh u nang buồng trứng

• Chuẩn bị: Thổ phục linh 30g mẫu lệ 30g; hoàng bá, hải tảo, hạ khô thảo, đương quy, trạch tả, đan sâm, hương phụ từng vị 15g Ngưu tất 10g, bào sơm xuyên giáp 10g.
• Thực hiện: Đem tất cả các nguyên liệu này sắc thành nước uống.

14. Chữa bệnh phụ khoa, băng huyết

• Chuẩn bị: Thổ phục linh chuẩn bị theo liều lượng của thầy thuốc yêu cầu
• Cách thực hiện: Rửa sạch các nguyên liệu và sắc lấy nước uống.

15. Chữa rôm sảy

• Chuẩn bị: 30g thổ phục linh
• Cách thực hiện: Thổ phục linh đem sắc thành nước và để nguội sau đó bôi lên vùng da bị rôm sảy ở cả trẻ nhỏ và người lớn sau khoảng 15 – 20 phút thì rửa lại với nước sạch. Thực hiện mỗi ngày từ 3 – 5 lần, nếu tình trạng xuất hiện ở vùng da rộng thì bạn có thể pha loãng nước để tắm.

16. Cải thiện tình trạng đau dây thần kinh tọa

• Chuẩn bị: Thổ phục linh 30g, khoăn cân đằng 20g, ngưu tất nam 20g, tầm gửi dâu 20g, cốt toái bổ 10g
• Cách thực hiện: Đem tất cả các nguyên liệu rửa sạch và sắc thành nước uống trong ngày.

17. Hỗ trợ chữa suy tim, mất ngủ

• Cách 1: Sử dụng 12g thổ phục linh, 50g hạt sen khô. Tiến hành hấp thổ phục linh trong khoảng 2 tiếng, phần hạt sen sau khi ngâm với nước trong 30 phút thì cho vào nồi luộc sơ. Sau đó bạn cho vào hấp chung với thổ phục linh. Nên dùng bài thuốc này khi còn nóng. Sử dụng 3 – 4 lần/ tuần.
• Cách 2: 8g thổ phục linh, 12g long nhãn, 50g hạt sen khô, tàu hũ ky hoặc tim lợn 100g. Hạt sen cũng đem ngâm với nước trong 30 phút, luộc sơ rồi cho vào đun cách thủy với các loại nguyên liệu khác trong 2 giờ. Sử dụng khi còn nóng.

18. Khắc phục nấm kẽ chân

• Chuẩn bị: Củ thổ phục linh 20g, tất bát 20g, ngưu tất nam 16g
• Cách thực hiện: Đem tất cả các nguyên liệu rửa sạch và nấu với 1 lít nước. Dùng hỗn hợp này ngâm chân sau khi nước đã nguội bớt. Cách này sẽ giúp khắc phục tình trạng ngứa ngáy và nhanh phục hồi các vị trí tổn thương.

19. Chữa mụn nhọt

• Cách 1: Chuẩn bị song hoa, bồ công anh mỗi loại 20g, củ thổ phục linh 30g, cam thảo dây 10g, vỏ núc nác 15g. Các vị thuốc này đem sắc với 4 chén nước và chia thành 2 lần uống. Sử dụng trong 5 ngày liên tục để thuốc có thể phát huy tác dụng hiệu quả nhất.
• Cách 2: Dùng thổ phục linh tán thành bột sau đó trộn với  một ít nước thành hỗn hợp sệt rồi thoa xung quanh vị trí  mụn nhọt trong 2 – 3 lần/ ngày.

20. Trị cơ thể gầy yếu, bụng to, cam tích, tỳ vị kém

• Chuẩn bị: 16g thổ phục linh, 12g dã miên hoa căn
• Cách thực hiện: Tán các vị thuốc thành bột mịn và đem nấu chung với gan lợn hoặc cháo.

21. Sử dụng cho trường hợp viêm da có mủ

• Chuẩn bị: 40g thổ phục linh, 40g nhẫn đông hoa, 12g quốc lão
• Cách thực hiện: Sắc lấy nước uống và sử dụng 2 – 3 lần trong ngày.

22. Chữa viêm da

• Chuẩn bị: 20g thổ phục linh
• Cách thực hiện: Sắc lấy nước uống và sử dụng nhiều lần trong ngày.

23. Hạn chế đau bụng trong ngày kinh nguyệt

• Chuẩn bị: Thổ phục linh 30g; mã kế 15g; xuyên quy, tiểu hồi hương, hương thảo, mạt dược, hàn phần mỗi loại 10g; dã thiên ma 15g.
• Cách thực hiện: Sắc thành nước uống. Sử dụng trước 3 ngày hành kinh và kéo dài liên tục trong 7 ngày.

24. Chữa ghẻ lở, mụn nhọt độc

• Chuẩn bị: 20g thổ phục linh, 20g rễ cây bươm bướm, 20g rễ quýt rừng
• Cách thực hiện: Các vị thuốc đem giã nhỏ rồi cho vào nồi nấu với nước trong 8 giờ liền. Sau đó lọc lấy nước bỏ bã, tiếp tục nấu đến khi nước đặc lại thành cao. Lấy phần cao này bảo quản trong hũ thủy tinh. Khi sử dụng lấy 6 muỗng pha với nước sôi và uống. Dùng trước 2 bữa ăn sáng và tối.

25. Chữa tình trạng nổi hạch âm hộ, khắc phục đau nhức cơ thể

• Chuẩn bị: 20g thổ phục linh, 20g rễ cây bươm bướm, 20g rễ quýt rừng
• Cách thực hiện: Sắc thành nước uống.

26. Dùng cho người bệnh mề đay

• Chuẩn bị: Củ thổ phục linh 30g, nhẫn đông hoa 20g, thương nhĩ tử 15g
• Cách thực hiện: Những vị thuốc đem sắc thành nước và chia thành 3 – 4 lần uống trong ngày. Sử dụng liên tiếp trong 3 – 5 ngày để nhanh chóng giảm ngứa và khắc phục tình trạng mẩn đỏ.

27. Cải thiện hệ bài tiết, kích thích tiểu tiện

• Chuẩn bị: 10 – 20g thổ phục linh
• Cách thực hiện: Hãm dược liệu với nước sôi và sử dụng hằng ngày thay cho trà.

28. Chữa ung nhọt, giang mai gây nhọt có độc

• Chuẩn bị: 60g thổ phục linh, nhẫn đông hoa 15g, mũi mác 15g, mã xì hiện 20g, cam thảo 5g
• Cách thực hiện: Đem tất cả các nguyên liệu sắc thành nước rồi sử dụng. Kiên trì thực hiện mỗi ngày để tình trạng bệnh nhanh chóng thuyên giảm.

29. Cải thiện dị ứng, giảm sưng viêm

• Chuẩn bị: Thổ phục linh 15 – 30g
• Thực hiện: Đem các nguyên liệu sắc thành nước hoặc ngâm rượu uống.

30. Chữa phong thấp, bổ thận, lưu thông khí huyết

• Chuẩn bị: Thổ phục linh, cà gai leo, cỏ xước, thiên niên kiện mỗi loại 300g; lá lốt 800g, quế chi 100g.
• Thực hiện: Những vị thuốc này đem phơi khô và ngâm cùng với 5 lít rượu trắng 40 độ. Sau hơn 1 tuần thì có thể sử dụng, dùng 2 lần/ ngày, mỗi lần 30ml.

31. Điều trị ngứa dai dẳng, giang mai

• Cách 1: Thổ phục linh 40g, vỏ núc nác 30g, ké đầu ngựa, cam thảo dây mỗi vị 15g. Rửa sạch tất cả các nguyên liệu rồi đem sắc chung 1 thang thuốc sử dụng mỗi ngày.
• Cách 2: Thổ phục linh 40g, hà thủ ô 16g, vỏ núc nác 16g, ké đầu ngựa 12g, gai bồ kết đốt tồn tính 8g. Đem tất cả các vị thuốc sắc thành nước và sử dụng.
• Cách 3: Khúc khắc (sao) 40g, bồ kết 7 hạt. Những vị thuốc này đem hãm với nước sôi và uống thay trà hằng ngày.

32. Chữa đau nhức xương khớp, sang lở

• Chuẩn bị: 20 – 40g thổ phục linh, 100g thịt lợn
• Cách thực hiện: Thịt lợn và thổ phục linh rửa sạch cắt miếng vừa ăn. Đem hầm chung với nhau và ăn cả nước và cái, sử dụng 3 – 4 lần/ tuần để mang lại hiệu quả điều trị tốt nhất.

Lưu ý khi sử dụng thổ phục linh

Trong quá trình sử dụng thổ phục linh, bạn nên lưu ý các vấn đề sau đây:

• Những bài thuốc trên đây chống chỉ định đối với những trường hợp can thận âm hư, tỳ vị hư hàn. Bên cạnh đó, người bị dị ứng với bất kỳ thành phần nào của thuốc thì tuyệt đối không nên sử dụng.
• Các mẹ bầu, phụ nữ mang thai nên thận trọng trong quá trình sử dụng thuốc.
• Tham khảo ý kiến của bác sĩ nếu bạn muốn sử dụng kết hợp với các loại thuốc tân dược hoặc thực phẩm chức năng.
• Cẩn thận với những người mắc các chứng bệnh về thận và hen suyễn.
• Tuyệt đối không nên sử dụng thổ phục linh với nước trà. Nếu bạn sử dụng sau một thời gian có thể gây ra tình trạng rụng tóc khó khắc phục được.
• Thổ phục linh có thể tương tác với một số loại thuốc tân dược như Digoxin (Lanoxin®), Lithium.

Bài viết này đã tổng hợp các thông tin về thổ phục linh cũng như những bài thuốc được sử dụng phổ biến và hiệu quả. Tuy nhiên, nếu muốn tình trạng bệnh được điều trị đúng cách và phù hợp với cơ địa thì tốt nhất  bạn nên tham khảo ý kiến của các thầy thuốc trước khi sử dụng.